Daniel Kahneman: 10 lekcji od laureata nagrody Nobla, które odmienią Twój sposób myślenia
Zanurz się w teoriach, które przekształciły ekonomię behawioralną i które pomogą Tobie podejmować lepsze decyzje.
Witam serdecznie wszystkich czytelników Robert Ditrych’s Newsletter, w tym blisko 400 nowych subskrybentów, którzy dołączyli do nas od czasu ostatniej publikacji! Jest już nas łącznie 2705 osób! 🙌
Dziękuję Wam wszystkim! Od czasu wznowienia publikacji newslettera liczba czytelników niemal się podwoiła. Kilkadziesiąt osób wspomaga newsletter także subskrypcjami płatnymi. Osobiście wkładam sporo energii w materiały, które przygotowuję, a większość z nich jest dostępna w formule otwartej. Wierzę w etos wynagradzania ludzi za ich wkład. Jeśli lubisz ten newsletter, czerpiesz z niego wartość, rozważ proszę płatną subskrypcję, a przynajmniej szepnij dobre słowo.
Już po weekendzie majowym subskrybenci wersji płatnej otrzymają dostęp do zaktualizowanej pogłębionej analizy (tzw. “deep dive”) firmy Shoper, jednej z najciekawszych spółek technologicznych notowanych na GPW w Warszawie.
❗Uwaga: „Founding Members” (opcja droższa subskrypcji) poza tym, że tytularnie stają się “Współzałożycielami Newslettera”, będą mieć dodatkowo: a) wpływ na wybór treści ukazujących się w ramach newslettera oraz b) możliwość odbycia bezpłatnej 1h sesji konsultacyjnej ze mną w przedmiocie własnych inwestycji lub wyzwań przedsiębiorczych.
Dołącz do grona setek inteligentnych, ciekawych ludzi pasjonujących się technologią, ekonomią i rynkami finansowymi.
Daniel Kahneman: 10 lekcji od laureata nagrody Nobla, które odmienią Twój sposób myślenia
Zanurz się w teoriach, które przekształciły ekonomię behawioralną i które pomogą Tobie podejmować lepsze decyzje.
W ostatnim newsletterze skupiliśmy się na cechach najlepszych inwestorów fundamentalnych na rynkach kapitałowych. W dzisiejszym wydaniu przyglądamy się sposobom podejmowania decyzji i spuściźnie Daniela Kahnemana – wybitnego psychologa i laureata nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii. Znajomość zidentyfikowanych przez Kahnemana fenomenów pozwoli Ci podejmować lepsze decyzje zarówno na rynku kapitałowym, jak i w sytuacjach życia codziennego.
Zaczynajmy! 👇
O Danielu Kahnemanie
27 marca 2024 roku, w wieku 90 lat zmarł Daniel Kahneman, profesor Uniwersytetu w Princeton oraz laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii z 2002r. Był wybitnym psychologiem, którego prace miały ogromny wpływ na nauki behawioralne, rewolucjonizując sposób w jaki myślimy o procesach decyzyjnych. W takim małym hołdzie Kahnemanowi, z którego sam także istotnie czerpię, właśnie ten artykuł.
Wspólnie z Amosem Tverskym, Kahneman zgłębiał zagadnienia związane z błędami poznawczymi i heurystykami, podważając dotychczas dominujący model ludzkich zachowań w ekonomii. Ten zakładał, że ludzie kierują się własnym interesem i zawsze podejmują racjonalne decyzje, maksymalizując własną użyteczności (utility maximization). Badania Tverskyego i Kahnamana wykazały, że motywy psychologiczne mają znaczący wpływ na zachowania ekonomiczne, a ludzie nie zawsze jednak zachowują się racjonalnie, co jest kluczowe dla zrozumienia różnych zjawisk ekonomicznych (jak np. zachowania na rynku akcji, czy decyzje dotyczące ryzyka).
Współpraca z Tverskym okazała się być kluczowa dla rozwoju ekonomii behawioralnej, prowadząc do sformułowania takich koncepcji jak Awersja do Straty, Teoria Perspektywy czy Efekt Zakotwiczenia (więcej o nich w dalszej części).
Daniel Kahneman i Amos Tversky tworzyli wybitny duet naukowy. Ich blisko 30-letnia współpraca, choć niezwykle owocna, obfitowała również w napięcia, które ostatecznie doprowadziły do rozpadu ich przyjaźni.
„We have got to the point that the very thought of telling you of any idea that I like … makes me anxious”. - mówił o współpracy z Tverskym, mniej ekstrawertyczny Daniel Kahneman.
Ostatecznie, Kahneman otrzymał Nagrodę Nobla w 2002 roku za ich wspólne osiągnięcia. W dniu ogłoszenia decyzji kapituły Nagrody Nobla, Kahneman w pełni docenił rolę współpracy ze swoim naukowym partnerem, który zmarł wcześniej, w 1996 roku:
“The work for which I'm honored is work I did collaboratively with a close friend and a very famous psychologist, Amos Tversky, who died in 1996. Certainly we would have gotten this together, and that's one of the things that this means to me today. There is that shadow over the joy I feel.” - Daniel Kahneman
Przedstawione w dalszej części newslettera teorie zostały świetnie opisane w światowym bestsellerze “Thinking, Fast and Slow” (polskie tłumaczenie: “Pułapki Myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym.”), którą polecam każdemu jako obowiązkową lekturę:
Dwa systemy postrzegania rzeczywistości
Centralną osią rozważań Kahnemana jest zrozumienie, że każdy z nas w procesie podejmowania decyzji lub formułowania osądów kieruje się jednym z dwóch systemów myślenia (Two systems in the Mind, Bulletin of the American Academy of Arts and Sciences | D.Kahneman):
System 1 (szybki, emocjonalny), działa na zasadzie intuicji, opiera się na podświadomych skojarzeniach i automatycznych reakcjach. To właśnie w nim znajduje się źródło wielu naszych uprzedzeń i heurystyk.
System 2 (wolny, analityczny), jest związany z analitycznym myśleniem i analizą informacji. Jego działanie jest świadome, wymaga wysiłku i analizy, opiera się na przemyśleniach dotyczących przeszłości oraz prognoz. To System 2 odpowiada za racjonalność naszych decyzji, choć nie jest zawsze aktywowany.
Systemy te działają równolegle i często konkurują ze sobą. Kahneman zauważa, że gdy napotykamy problem, zazwyczaj automatycznie aktywowany jest System 1, który proponuje szybkie i proste rozwiązania oparte na emocjach. W tym momencie możemy zaakceptować pierwszą propozycję lub też, poprzez dodatkowy wysiłek, aktywować System 2, który umożliwi nam podjęcie bardziej racjonalnej decyzji.
Panika na giełdzie jest doskonałym przykładem, kiedy dominujący wpływ Systemu 1 (intuicyjnego) prowadzi do irracjonalnych rynkowych zachowań inwestorów, którzy pod wpływem strachu i emocji wyprzedają swoje aktywa, nierzadko w najgorszym możliwym momencie, nie uwzględniając czynników fundamentalnych.
W takich sytuacjach kluczowe jest aktywowanie Systemu 2, który umożliwia racjonalną ocenę sytuacji i opieranie decyzji na dobrej analizie, a nie tylko na emocjach. Utrzymanie spokoju i racjonalne myślenie może również pozwolić inwestorom na identyfikację okazji inwestycyjnych, gdy rynek znajduje się w ekstremach pesymizmu.
W niektórych sytuacjach lepiej sprawdzi się jednak System 1, czyli intuicyjny sposób myślenia. Będzie on pomocny zwłaszcza w:
Sytuacjach kryzysowych: czyli takich, które wymagają szybkiego reagowania i adaptacji do zmieniających się warunków bez konieczności głębokiej analizy, wtedy, gdy konieczna jest natychmiastowa reakcja (zagrożenie fizyczne, ucieczka przed nadjeżdzającym pojazdem, etc.).
Sytuacji podejmowania decyzji w warunkach niepewności: System 1 pozwala na wykorzystanie doświadczeń i intuicji do podejmowania decyzji w sytuacjach, gdzie brak jest dostatecznej ilości informacji, a konsekwencje mogą być trudne do przewidzenia lub skwantyfikowania pomimo analizy.
System analityczny (System 2) może w niektórych sytuacjach prowadzić do „overthinking’u” i nieefektywnego ze względu na szybko zmieniające się okoliczności sposobu podjęcia decyzji. Jak mówi autor konceptu „Black Swan” Nassim Taleb:
"If you must panic, panic early. Be scared when you can, not when you have to."
- Nassim Nicholas Taleb
Cała sztuka polega zatem na uświadomieniu sobie, że posiadamy dwa systemy decyzyjne, które w zależności od okoliczności mogą wspierać lub utrudniać nam podejmowanie dobrych decyzji. Przyjrzyjmy się teraz naukom Kahnemana i popularnym “pułapkom myślenia”.👇
10 nauk Daniela Kahnemana - “Pułapki myślenia”:
Teoria perspektywy (Prospect Theory)
Teoria perspektywy to jedno z najważniejszych osiągnięć Kahnemana i Tverskyego, dotyczące procesu podejmowania decyzji przez ludzi w sytuacjach ryzyka i niepewności. Oryginalny research paper: Prospect Theory: An Analysis of Decision Under Risk | Econometrica (1979); Kahneman and Tversky.
Z obserwacji wynika, że stosunek ludzi do ryzyka nie jest stały, ale zmienia się w zależności od kontekstu. Ludzie nieliniowo oceniają zyski i straty, co wynika z asymetrii w postrzeganiu tych dwóch aspektów. Straty odczuwane są silniej niż zyski o tej samej wielkości, co ma istotne implikacje dla zachowań ekonomicznych i inwestycyjnych. Najprościej rzecz ujmując – utrata 1000 złotych boli nas znacznie bardziej, niż zysk 1000 złotych cieszy. Też tak macie?
To zjawisko wynika z różnic w sposobie, w jaki ludzie przetwarzają informacje o zyskach i stratach. Funkcja wartości dla zysków jest wypukła (concave), co oznacza, że z każdym kolejnym zyskiem użyteczność (lub inaczej radość) wzrasta coraz wolniej. Dla strat, funkcja wartości jest wklęsła (convex), co oznacza, że straty odczuwane są intensywniej.
Nierozerwalnie z tym zjawiskiem związana jest Awersja do Straty (Loss Aversion), obserwacja, iż wielu z nas nie podejmie nawet pozytywnie asymetrycznego zakładu, który racjonalnie należałoby zawrzeć (np. takiego w którym szansa na wygraną wynosi 2000 zł, obawiając się ryzyka przegranej 1000 zł, nawet jeśli oba zdarzenia są jednakowo prawdopodobne). Odwrotnie w sytuacji straty, większość podejmie ryzyko byle tylko wyjść “na zero”.
Efekt posiadania (Endowment Effect)
To zjawisko psychologiczne polegające na tym, że ludzie przywiązują większą wartość do zasobów, które już posiadają, niż do tych, które mogliby nabyć. Ma to swoje korzenie w teorii perspektywy, zwłaszcza w aspekcie unikania strat. Ludzie często traktują posiadane przedmioty jako bardziej wartościowe, głównie ze względu na emocjonalne przywiązanie i trudność z ich oddaniem, nawet jeżeli sprzedaż byłaby korzystna ekonomicznie. Strach przed utratą jest zazwyczaj silniejszy niż radość z posiadania, co może prowadzić do irracjonalnych zachowań, takich jak nadmierne przypisywanie wartości zakupionym przedmiotom, zwłaszcza w przypadku zakupów impulsywnych lub drogich. Odniesienie ma to także w inwestowaniu, gdzie inwestorzy często wyżej oceniają akcje, które już mają w swoim portfelu, niż te, które rozważają kupić. Taka tendencja może prowadzić do nieefektywnego zarządzania portfelem.
Efekt posiadania jest także wykorzystywany w strategiach marketingowych, do przyciągnięcia klientów. Otóż free trials czyli tzw. okresy próbne tak naprawdę służą wzbudzeniu u konsumenta poczucia posiadania produktu, z którym ciężko będzie mu się rozstać. W efekcie, po wykorzystaniu okresu próbnego aplikacji, programu czy usługi poczucie posiadania i niechęć utraty produktu zachęca nas do zdecydowania się na zakup, którego nie dokonalibyśmy wcześniej.
Nadmierna pewność siebie (Overconfidence Bias)
Nadmierne przecenianie swoich umiejętności i zdolności, znane jako błąd nadmiernej pewności siebie, to tendencja do wyidealizowanego postrzegania siebie. Osoby dotknięte tym błędem poznawczym często uważają, że są lepsze niż w rzeczywistości są, ignorują krytykę oraz przeceniają poprawność swoich ocen i decyzji. Taka postawa może prowadzić do lekceważenia istotnych informacji wskazujących na możliwość błędu, a tym samym do podejmowania ryzykownych decyzji bez należytej analizy potencjalnych konsekwencji.
Uważa się, że to właśnie ten błąd myślenia jest przyczyną wielu niepowodzeń i katastrof, np. takich jak zatonięcie Titanica, awaria w elektrowni atomowej w Czarnobylu, tragedie promów kosmicznych Challenger i Columbia.
Na rynkach kapitałowych, nadmierna pewność siebie jest często przyczyną podejmowania nieprzemyślanych decyzji inwestycyjnych. Inwestorzy mogą na przykład trzymać się przegranych akcji, wierząc, że ich pierwotna ocena była słuszna, mimo, że napływające dane wskazują inaczej.
Nadmierne przekonanie o swojej nieomylności wynika, jak to ujął Kahneman, ze "ślepoty na swoją własną ślepotę". Zrozumienie i akceptacja tej ludzkiej tendencji jest kluczowa dla rozwoju zdrowej samooceny, otwartości na krytykę oraz umiejętności refleksji i samokontroli.
“We can be blind to the obvious, and we are blind to our blindness." - Daniel Kahneman
Łatwość poznawcza (Cognitive Ease)
Łatwość poznawcza to nasza skłonność do preferowania informacji, które są łatwe do przetworzenia i zrozumienia, w porównaniu do tych, które są bardziej złożone i wymagają większego wysiłku umysłowego. Ludzie często wybierają dane, które są im znajome lub proste, ponieważ ich szybkie przetwarzanie daje poczucie komfortu, pewności i satysfakcji. Te pozytywne emocje sprawiają, że łatwiej przyswajane informacje wydają nam się bardziej wiarygodne. W efekcie, często ufamy temu, co jest dla nas łatwe, nawet jeśli jest to mniej obiektywne lub sprzeczne z rzeczywistością. Pułapka łatwości poznawczej może prowadzić nas do upraszczania informacji lub omijania tych, które są bardziej skomplikowane. To z kolei skutkuje subiektywnymi ocenami i wnioskami, które nie zawsze oddają faktyczny stan rzeczy.
Błąd dostępności (Availability Bias)
Availability Bias to psychologiczna tendencja, która skłania ludzi do przeceniania prawdopodobieństwa i znaczenia zdarzeń lub informacji, które łatwo przychodzą do głowy lub są łatwo dostępne w naszej pamięci. Często te informacje są nam znane z osobistych doświadczeń lub są powtarzane w mediach, co sprawia, że pozostają „dostępne” w naszej świadomości. Ten błąd poznawczy ma istotny wpływ na podejmowanie decyzji, ponieważ ludzie bazują swoje osądy i działania na informacjach, które łatwo przywołują, zaniedbując inne, być może ważniejsze dane, które są mniej dostępne.
Uprzedzenie dostępności jest ściśle powiązane z wcześniej omawianym błędem łatwości poznawczej, który dotyczy preferowania informacji łatwych do przetworzenia. Te dwa zjawiska wzmacniają się nawzajem.
Błąd potwierdzenia (Confirmation Bias)
Błąd potwierdzenia, znany również jako efekt konfirmacji, to tendencja do selektywnego poszukiwania argumentów na potwierdzenie tego, co już wiemy i w co wierzymy, zamiast dążyć do odkrycia obiektywnej prawdy czyli faktów. Poszukujemy, interpretujemy i zapamiętujemy informacje, które potwierdzają nasze istniejące przekonania, podczas gdy równocześnie ignorujemy lub umniejszamy dane przeczące naszym poglądom. Jest to jeden z najczęściej występujących błędów poznawczych.
Osoby dotknięte tym błędem często poszukują informacji lub interpretacji, które pasują do ich przekonań, lub ignorują dane, które mogłyby je zakwestionować. Taka postawa prowadzi do niewłaściwych osądów, nieefektywnych działań oraz wzmacniania istniejących uprzedzeń i stereotypów.
“Finding out that I was wrong is the only way I’m sure that I’ve learned anything. Otherwise, I’m just going around and living in a world that’s dominated by confirmation bias, or desirability bias. And I’m just affirming the things I already think I know.”
- Daniel Kahneman
Błąd zobowiązania (Commitment Bias)
Błąd zobowiązania (lub efekt zobowiązania), to tendencja ludzi do irracjonalnego trwania przy swoich wcześniejszych decyzjach i zachowaniach, nawet gdy nowe informacje wskazują na to, że te decyzje były błędne od początku. Dotyczy to przede wszystkim decyzji, od których odejście wiązać się może z obawą postrzegania nas jako osoby niekonsekwentne i słabe. Wzmacniana może być ona przez czynniki zewnętrzne takie jak presja grupy, normy społeczne czy oczekiwania innych osób. Może wynikać to z obawy przed przyznaniem się do błędu i utraty reputacji.
Z tego typu “pułapką myślenia” wiąże się także koncept Kosztów Utopionych (Sunk Costs), a więc takich wydatków, które już są poniesione i których nie można odzyskać. W momencie podejmowania decyzji o kontynuacji takiego projektu, który “nie idzie zgodnie z założeniami” nieistotne są bowiem koszty utopione, znaczenie mają jedynie inkrementalne wydatki i potencjalne korzyści po ich poniesieniu. Zdarza się jednak, że koszty poniesione zaburzają nam percepcję oceny.
Przykładem takiej ikonicznej sytuacji na zobrazowanie tego biasu jest projekt Concorde - rozpoczęty w latach 60-tych ubiegłego wieku projekt budowy ultraszybkiego samolotu międzykontynentalnego przez rządy Francji i Wielkiej Brytanii. W przypadku tego projektu kontynuowano jego finansowanie pomimo jasnych dowodów na jego nieopłacalność już po rozpoczęciu projektu. Ostatecznie zakończył się on dużym finansowym fiaskiem. Ograniczone zastosowanie, wysokie koszty utrzymania i eksploatacji oraz kwestie środowiskowe doprowadziły do wycofania samolotów z użycia w 2003 roku.
"When you're in a hole, stop digging."
- Denis Healy, brytyjski polityk, minister obrony Wlk. Brytanii w latach 60-tych i kanclerz skarbu w latach 70-tych XX wieku.
Efekt Ramowania (Framing Effect)
“Framing Effect” to koncepcja która opisuje jak sposób prezentacji informacji wpływa na decyzje ludzi. Wybory ludzi mogą się różnić w zależności od tego, jak możliwe opcje zostaną im przedstawione, nawet jeżeli rzeczywiste opcje pozostają niezmienione.
Pozytywne vs. negatywne ramowanie: efekt ten wykazuje, że ludzkie decyzje są często systematycznie różne w zależności od tego, czy opcje są przedstawione w pozytywnym, czy negatywnym świetle. Firmy często używają efektu ramowania, aby przekonać konsumentów do zakupu produktów, prezentując korzyści w sposób maksymalizujący pozytywne emocje i minimalizujący negatywne.👇
Ocena ryzyka: Efekt ramowania wpływa na percepcję ryzyka. W warunkach negatywnego ramowania, ludzie mają tendencję do unikania ryzyka, podczas gdy w warunkach pozytywnego ramowania są skłonni podejmować większe ryzyko. Na przykład, jeśli inwestycje opisane będą jako mające „80% szans na zysk” zamiast „20% ryzyka straty”, inwestorzy mogą być bardziej skłonni do zainwestowania, nawet jeśli matematyczne prawdopodobieństwo wyniku jest identyczne.
Zrozumienie efektu ramowania pozwoli na bardziej świadome analizowanie informacji i lepsze zarządzanie wpływem psychologicznym na decyzje. Ostatecznie, zdolność do identyfikacji i korygowania własnych reakcji na ramowanie będzie prowadzić do bardziej obiektywnych decyzji.
Efekt kotwiczenia (Anchoring effect)
Efekt kotwiczenia to uproszczony sposób wnioskowania polegający na przypisywaniu nadmiernej wagi podczas podejmowania decyzji do pierwszej informacji, którą otrzymujemy (tzw. “kotwicy”). Ta pierwsza dostępna informacja staje się punktem odniesienia. Wszystkie kolejne dane i informacje są oceniane przez jej pryzmat.
Kotwica, nawet jeśli jest przypadkowa lub nieistotna dla danego problemu, skutecznie “ustawia oczekiwania” i wpływa na dalsze osądy. Jest to doskonale widoczne w marketingu oraz w zachowaniu konsumentów, którzy „przymierzają” cenę danego produktu do tzw. ceny odniesienia. Jeśli klient zobaczy najpierw produkt po jego pełnej, nieprzecenionej cenie, ta staje się dla niego kotwicą. Wówczas każda cena promocyjna wydaje się atrakcyjną okazją.
Praktyczne zastosowania:
Wiedza o “anchoringu” jest szczególnie cenna w negocjacjach, gdzie pierwsza zaproponowana kwota staje się punktem odniesienia, często kształtując całą dalszą dyskusję o cenie, nawet jeśli nie odzwierciedla ona rzeczywistej wartości negocjowanego przedmiotu.
Na rynkach kapitałowych efekt zakotwiczenia również ma znaczące implikacje. Inwestorzy często traktują historyczne ceny akcji (a w szczególności cenę nabycia) jako punkt odniesienia, ignorując fundamentalne zmiany w działalności firmy lub warunkach rynkowych. Na przykład, jeżeli akcje firmy były wcześniej wyceniane na 100 zł, a ich cena spadła do 80 zł, inwestorzy mogą odbierać to jako “okazję”, nie zważając na przyczyny takiego spadku. Przy ponownym wzroście (w szczególności jeśli kurs akcji utrzymywał się przez dłuższy czas poniżej ceny zakupu) “kotwica” będzie mentalnym punktem odniesienia, przy którym mniej doświadczeni inwestorzy sprzedadzą swoje akcje “wychodząc bez straty”, nawet w obliczu istotnej poprawy sytuacji fundamentalnej.
Błąd retrospektywny (Hindsight bias)
Ile razy to słyszeliście?
“Wiedziałem!”
“To musiało się zdarzyć”
“A nie mówiłem?”
“Hindsight bias” to zjawisko psychologiczne, w którym ludzie przeceniają swoją zdolność do przewidywania zdarzeń, które już miały miejsce. Innymi słowy, po fakcie ludzie często mają wrażenie, że wiedzieli lub mogli przewidzieć wynik zdarzeń, mimo że przed ich wystąpieniem nie byli w stanie tego dokładnie przewidzieć.
Ten błąd ma trzy główne aspekty:
Przewidywalność: Osoby dotknięte tym błędem wierzą, że były w stanie przewidzieć zdarzenie przed jego wystąpieniem.
Nieuniknioność: Wierzą one, że zdarzenie musiało się wydarzyć dokładnie w taki sposób, jak się wydarzyło.
Pamięć: Możliwe jest, że nie pamiętają swoich pierwotnych oczekiwań czy opinii sprzecznych z rzeczywistymi wydarzeniami, fałszywie pamiętając swoje przewidywania jako bardziej trafne.
Błąd retrospektywny jest powszechny w wielu aspektach życia, włączając w to analizy ekonomiczne, medyczne, polityczne oraz codzienne decyzje. Może prowadzić do przekłamań w ocenie własnych zdolności przewidywania. Jest to jeden z przykładów, jak ludzka pamięć i percepcja mogą być zawodne. 🤷
Jak pozbyć się błędów poznawczych i pułapek myślenia?
Błędy poznawcze są zakorzenione w ludzkiej psychice, wpływają na decyzje i osądy każdego z nas, nie jest możliwym ich wyeliminowanie. Istnieją jednak metody, które pomagają zredukować ich wpływ na nasz proces decyzyjny (debiasing). Oto one:
Edukacja i świadomość: pierwszym i najważniejszym krokiem jest zdobycie wiedzy o różnych rodzajach błędów poznawczych i uświadomienie sobie jakie “pułapki myślenia” na nas czyhają. Dlatego też, to wspaniale, że to czytasz i udało Ci się dotrzeć, aż do tego miejsca - już jesteś wygrany/-a(!).
Analiza decyzji i retrospekcja: prowadzenie dziennika decyzji, gdzie zapisujesz swoje myśli i procesy, które do nich doprowadziły, może pomóc Tobie zrozumieć samego siebie i rozpoznać pułapki w jakie zdarza Ci się wpadać. Regularna analiza tych zapisków może odkryć powtarzające się wzorce i pomóc w ich korygowaniu.
Kontrintuicyjne myślenie: celowe przyjmowanie przeciwnych punktów widzenia może odsłonić nowe perspektywy i pomóc lepiej zrozumieć dany problem. Pytania typu „Co jeśli się mylę?” lub „Jakie dane lub informacje mogłyby zmienić moje zdanie?” są przykładem takiego podejścia. W praktyce mało kto zadaje sobie takie pytania.
Weryfikacja informacji: przed podjęciem decyzji upewnienie się , że Twoje informacje są kompleksowe i pochodzą z wiarygodnych źródeł. Niekoniecznie przyjmuj pierwszą lub najbardziej dostępną informację.
Różnorodność perspektyw: dyskusje z innymi osobami, szczególnie takimi, które mają odmienne doświadczenia lub punkty widzenia, mogą ujawnić błędy w naszym myśleniu. Dobrze łączy się z Pkt. 3 “Kontrintuicyjne myślenie”.
Otwartość na krytykę i feedback: to trudne, ale akceptowanie konstruktywnej krytyki pozwala na ciągłe doskonalenie procesów myślowych i decyzyjnych. W końcu nie chodzi o to kto ma rację, ale o to jaka jest prawda.
Standardy decyzyjne i procedury: ustalenie jasnych procedur decyzyjnych (np. kryteriów inwestycyjnych) zwiększa prawdopodobieństwo, że nasze decyzje będą dobrze przemyślane i obiektywnie uzasadnione.
Analiza pre-mortem: to technika, którą osobiście lubię i która staram się stosować przy podjęciu istotnych decyzji, także inwestycyjnych. Polega na tym, iż przed podjęciem decyzji wyobrażamy sobie scenariusz niepowodzenia danego wyboru, a celem jest zidentyfikowanie przyczyn takiej hipotetycznej porażki. W skrócie jest to dodatkowa analiza pt. “Co może pójść źle?”, gdzie celem jest zidentyfikowanie słabych punktów naszego bazowego scenariusza i rozszerzenie perspektywy myślenia.
Czas na refleksję: choć jak wspomniałem na początku tego artykułu System 1 sprawdzi się w niektórych sytuacjach (zagrożenie życia, konieczność szybkiej reakcji), danie sobie czasu na przemyślenie różnych opcji, w 97% sytuacji zwiększa nasze szanse na uniknięcie pochopnych, błędnych decyzji.
Stosując powyższe metody, możemy skuteczniej minimalizować wpływ “pułapek myślenia”, co w szczerszym horyzoncie przełoży się na jakość naszych decyzji w życiu osobistym i zawodowym.
Projektowanie lepszych wyborów
Znając sposoby funkcjonowania ludzkiego mózgu, możemy z kolei wspomagać dobre decyzje innych osób, na przykład poprzez zaprojektowanie odpowiednich ścieżek i mechanizmów wyboru (czytaj: Choice Architecture | University of Chicago; Thaler, Sunstein, Balz).
W tym miejscu należałoby przywołać Richarda Thalera (Profesor University of Chicago, Booth School of Business; miałem przyjemność odbycia cyklu zajęć w ramach mojego MBA 🙂), który bazując na naukach Kahnemana i Tverskiego rozwinął nauki ekonomii behawioralnej, w tym projektowania właściwych wyborów. W roku 2017 także Thaler’owi przyznano Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii za wkład w ekonomię behawioralną. Polecam jego dwie świetne książki:
“Misbehaving - The Making of Behavioral Economics”, oraz
“Nudge - Improving Decisions About Health, Wealth, and Happiness”
Myślę, że jeszcze przez dekady kolejne pokolenia naukowców będą budować na spuściźnie Tverskego i Kahnemana. Dziękujemy Panowie!
Życząc Wam Drodzy Czytelnicy jak najlepszych wyborów, dziękuję, że dotarliście do tego miejsca. 🙌
Linki do research papers na które natrafiłem przy researchu materiałów do newslettera:
Utility Maximization and Experienced Utility | Daniel Kahneman and Richard H. Thaler
Prospect Theory: An Analysis of Decision Under Risk | Econometrica (1979); Kahneman and Tversky
Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases | Science (1974), Kahneman and Tversky
Evaluating the Sunk Cost Effect | CAGE working paper (Apr 2021)
Choice Architecture | University of Chicago; Thaler, Sunstein, Balz
Znaczenie heurystyki zakotwiczenia i dostosowania w procesie wartościotwórczym na rynku nieruchomości | Justyna Brzezicka
Zainteresowało Cię to wydanie? Zostaw komentarz lub 🤍.
🗞️ W kolejnym wydaniu newslettera deep dive firmy Shoper (pełna treść dostępna dla subskrybentów wersji płatnej), a kolejnym otwartym wydaniu wracamy do warsztatu inwestora i dyskusji o mnożnikach wyceny firm.
Stay tunned!
🎧 Podcastownia - czyli co ciekawego przesłuchałem w ostatnim czasie:
W tej sekcji tradycyjnie dzielę się z Tobą najciekawszymi podcastami. Każdorazowo otrzymasz 3 wartościowe propozycje.
Oto moje propozycje podcastów:
Michael Mauboussin i Bill Gurley w “Invest Like the Best” - jedno z moich ulubionych show “Invest Like the Best” Patricka O’Shaughnessy, z jednymi z najciekawszych rozmówców w świecie corporate finance (Michael Mauboussin) i venture capital (Bill Gurley). Przesłuchanie rozmowy panów to sama przyjemność.
Daniel Kahneman w Lex Fridman Podcast - rekomendacja do tematu newslettera. Unikalna możliwość posłuchania bezpośredniej rozmowy z wielkim umysłem ekonomii behawioralnej - Danielem Kahnemanem. Nagranie z początku 2020 roku.
Microsoft (deep dive) w podcaście Acquired - w najnowszym odcinku Ben Gilbert i David Rosenthal analizują początkowe 20 lat (okres 1975 - 1995) istnienia Microsoft - aktualnie najbardziej wartościowej firmy na świecie. Podcast jest ekstremalnie długi (ponad 4h!) - sam jestem w trakcie słuchania🎧.
📚 Czytelnia - czyli co ciekawego przeczytałem w ostatnim czasie:
W tej sekcji dzielę się z Tobą najciekawszymi artykułami lub raportami, które wpadły w moje ręce w ostatnim czasie:
💡 Cytat wydania:
"It's a wonderful thing to be optimistic. It keeps you healthy and it keeps you resilient."
"Optimistic people play a disproportionate role in shaping our lives. Their decisions make a difference; they are inventors, entrepreneurs, political and military leaders - not average people."
- Daniel Kahneman
🤝 W czym możemy sobie pomóc:
Doradztwo dla przedsiębiorców i właścicieli firm - najczęściej doradzam w kwestiach strategii i budowy wartości firm lub przy potencjalnych transakcjach fuzji i przejęć (M&A). Oto obszary w których mogę Cię wesprzeć —> LINK. Jesteś zainteresowany? Napisz maila 📧.
Inwestycje / ko-inwestycje:
jeśli chciałbyś/-abyś potencjalnie koinwestować w projektach w które sam angażuję się kapitałowo —> wypełnij poniższy FORMULARZ. Skontaktuję się bezpośrednio.
Życzę Ci dobrego dnia! 😀
Robert
Zastrzeżenie:
Robert Ditrych’s Newsletter ma charakter wyłącznie informacyjny i nie powinien stanowić podstawy do podejmowania jakichkolwiek decyzji inwestycyjnych. Klienci moi lub ja sam możemy utrzymywać pozycje w instrumentach finansowych omawianych w niniejszym biuletynie. Autor nie ponosi żadnej odpowiedzialności za decyzje podjęte na bazie zaprezentowanych w newsleterze materiałów.
Prowadzę swój biznes 19 lat, od kilku lat edukuję się w kierunku inwestowania. Ciekawe jest to że czytając teraz takie materiały widzę i potrafię zdefiniować błędy jakie popełniłem. Jak bardzo wartościowe byłoby to gdybym o tym wszystkim wiedział na początku swojej ścieżki zawodowej. Ale mając 20-30 lat myślałem że wiem już wszystko. Teraz mam 40+ i wiem że nic niem.
Dziękuję za Twoje materiały.